Fontem paginae Andes inspicere

{{Latinitas|1}}
[[Fasciculus:Andes bolivianos.jpg|thumb|Andes e [[Bolivia]] visae.]]
{{Videdis|Andes (discretiva)}}
[[Fasciculus:Before Machu Picchu.jpg|thumb|Antiquum et perditum ''[[Machu Pikchu]]'', apud Andes situm.]]
'''Andes'''<ref name=NSLO>[[Ebbe Vilborg]], ''Norstedts svensk-latinska ordbok'', editio secunda, 2009. Pro nomine adiectivo, "Andinus".</ref> (-ium, ''fpl'')<ref name=NSLO/> sunt [[Cordillera|montes perpetui]] in [[America Australis|America Australi]] siti, quorum [[longitudo]] circa 7000 [[chiliometrum|chiliometrorum]], et qui transeunt [[natio]]nes septem: [[Argentina]]m, [[Bolivia]]m, [[Chilia]]m, [[Columbia]]m, [[Aequatoria]]m, [[Peruvia]]m, [[Venetiola]]m. Altissimum culmen est [[Mons Aconcagua]], 6962 [[Metrum|metra]] super [[maris aequor]]. [[Tellus (planeta)|Telluris]] [[Mons ignifer|vulcani]] altissimi in Andibus sunt, ut ''[[Ojos del Salado]]'', altissimus vulcanus actus in [[orbis terrarum|orbe terrarum]], ad 6893 metra.
[[Fasciculus:Cordillera de los Andes.jpg|thumb|Andes inter [[natio]]nes [[Argentina]]m et [[Chilia]]m.]]

== De nomine ==
Censetur verbum ''Andes'' provenire a verbo ''Anti'' [[linguae Quechuae]] [[Peruvia]]nae seu ''Antis'' linguae [[Aymarice|Aymarae]] [[Bolivia]]nae sive ''Anta'' e [[lingua Kunza]] aboriginum Atacamensium [[Chilia]]e [[septentrio]]nalis; quae verba 'orientalis' significant. Hi montes ''Pire Mapu'' (scilicet "niveam terram") ab Araucanis, seu ''Maputzibus'' in Tsilia et [[Argentina]] appellantur.

Adiectivum in [[taxinomia]] [[biologia|biologica]] praelatum in his montibus indicandis est ''Antisensis'': confer, exempli gratia, ''[[Hippocamelus antisensis]]'', nomen scientificum ab Abbate Molina anno [[1782]] creatum. Sed saepe et ''Andinus''.

[[Fasciculus:Alpamayo.jpg|thumb|Mons [[Alpamayo]]]]
==Partes orographicae==

In tres partibus Andes divisae sunt: 
* Andes Boreales (ab extremitate continentis boreali ad [[circulus parallelus|circulum parallelum]] 4° latitudinis australis), ubi iugorum systema complexum est;
* Andes Mediae (a circulo parallelo 4° ad 28°), pars latissima, ubi [[planities elevata]]e et [[planities montana|montanae]] amplissimae sitae sunt;
* Andes Australes (a circulo parallelo 28° usque ad extremitatem continentis australem et [[Terra Ignium|Terram Ignium]]), ubi iuga pauciora longissima extensa sunt.

[[Fasciculus:Vicuña - Chimborazo, Ecuador.jpg|thumb|Mons [[Chimborazo]]]]
===Andes Boreales===
Omnia iuga, vel, ut de Andibus saepius voce [[Hispanice|Castellana]] dicitur, omnes [[Cordiliera|cordillera]]e Andinae secundum [[meridianus|meridianos]] protenduntur, praeter [[Andes Caribicae|Andes Caribicas]] in [[Venetiola]], quae secundum litus [[mare Caribicum|maris Caribici]] fere in 800 [[chm]] duobus iugis ([[Serra Litoralis]] et [[Serrania Interior]]) extenduntur; insulae [[Aruba]], [[Insula Boni Aëris|Boni Aëris]] et [[Insula Curacensis|Curacensis]] sunt Andium Caribicarum continuatio partim submersa. In [[Columbia]] Andes boreoccidentales tribus cordilleris stant, orientali, centrali, occidentali, quae a meridie in septentriones modo palmae digrediuntur. 

[[Fasciculus:Cotopaxi.jpg|thumb|Mons [[Cotopaxi]]]]
[[Cordillera Orientalis|Cordillerae Orientalis]]<ref>[https://books.google.ru/books?hl=ru&id=sjbPAAAAMAAJ&q=Cordillerae+Orientalis#v=snippet&q=Cordillerae%20Orientalis&f=false ''Bulletin de la Société royale de botanique de Belgique'', vol. 19, pars 2, 1880, p. 90]; {{Creanda|de|Wilhelm Gerhard Walpers|Guilielmus Gerardus Walpers}}, [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=-jmcGx9VUesC&q=Cordillerae+Orientalis#v=snippet&q=Cordillerae%20Orientalis&f=false ''Repertorium botanices systematicae'', vol. 6, Lipsiae 1846-7, p. 652].</ref> pars borealis alitior est, et mons eius altissimus [[Ritacuba]] est (5410 m). A boreoriente ad Cordilleram Orientalem [[Cordillera Meridensis]]<ref>[[Clements Markham]], [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=XNcaAAAAYAAJ&q=cordillera+meridensi#v=snippet&q=cordillera%20meridensi&f=false ''The Chinchona Species of New Granada:'', Londinii 1867, p. 81].</ref> adiacet, cuius punctum altissimum est [[Cacumen Bolivar]] (5007 m). Inter Cordilleram Meridensem et Serram de Perijá in demissione [[lacus Maracaibo]] patet. His locis in boreoriente Columbiae et grex montium separatus nomine [[Serra Nivata Sanctae Marthae]]<ref>"Sub monte Sanctae Marthae'', — Henning Bischof, [https://books.google.de/books?id=9nBsAAAAMAAJ&q=montes+sanctae+marthae&dq=montes+sanctae+marthae&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi_qZ7IxPqHAxX3i_0HHU8eNQAQ6AF6BAgKEAI ''Die spanisch-indianische Auseinandersetzung in der nördlichen Sierra Nevada de Santa Marta (1501-1600)'', 1971, p. 314].</ref> (''Sierra Nevada de Santa Marta'') situs est, cuius pars est [[Cacumen Christophori Columbi]] (''Pico Cristóbal Colón'') omnis Columbiae altissimum (5585 m). 

[[Fasciculus:Andes - punta arenas.jpg|thumb|[[Promontorium Arenosum]]]]
[[Cordillera Centralis]]<ref>Walpers, [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=9VpHAAAAYAAJ&q=Cordillerae+centralis#v=snippet&q=Cordillerae%20centralis&f=false ''Annales Botanices Systematicae'', vol. 1, Lipsiae 1848-9, p. 157]; [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=sjbPAAAAMAAJ&q=Cordillerae+centralis#v=snippet&q=Cordillerae%20centralis&f=false ''Bulletin de la Société royale de botanique de Belgique'', vol, 19, pars 2, 1880, p. 88].</ref> valle [[Flumen Magdalenae|Fluminis Magdalenae]] a Cordillera Orientali et valle [[Cauca (flumen)|Caucae]]<ref>Walpers, op. cit., [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=IcWVbGCTjZcC&q=caucae+fluminis#v=snippet&q=caucae%20fluminis&f=false  vol, 3, Lipsiae 1844-5, p. 60]; [https://books.google.ru/books?id=h-PUAAAAMAAJ&q=caucae+fluminis&dq=caucae+fluminis&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwihjoXZnPqHAxU6GRAIHdbuAsIQ6AF6BAgMEAI ''Mutisia'', 1952, p. 18].</ref> fluminis a [[Cordillera Occidentalis|Cordillera Occidentali]]<ref>{{Creanda|en|William Mitten|Gulielmus Mitten}}, [https://books.google.ru/books?hl=ru&id=0yhHAQAAMAAJ&q=Cordillera+Occidentalis#v=snippet&q=Cordillera%20Occidentalis&f=false ''Musci Austro-Americani'' (Londinii: 1869), 212, 216, 287]; [https://books.google.ru/books?id=VZxGXJ9ugbMC&q=Cordillerae+Occidentalis&dq=Cordillerae+Occidentalis&hl=ru&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwi6m82cmfqHAxVyKhAIHVXnFnsQ6AF6BAgKEAI ''Candollea'', vol 18 (1963), 307].</ref> separata est. Multi sunt in Cordillera Centrali montes igniferi, ut [[Nivata de Huila]] (5365 m) et [[Nivata de Ruiz]] (5311 m). Cordillera Occidentalis usque ad 4200 m alta est; huc montes [[Serrania de Baudó]] ad boreoccidentem et  ad montes [[Panama]]e tendunt.

In [[Aequatoria]] inter duas Cordilleras, Orientalem et Occidentalem, demissio ad 2500 m sita est; hic montes igniferi altiores siti sunt, ut [[Chimborazo]] (6267 m) et [[Cotopaxi]] (5911 m).

[[File:Colors of Altiplano Boliviano 4340m Bolivia Luca Galuzzi 2006.jpg|thumb|In [[Altiplanum|Altiplano]]]]
===Andes Mediae===
In Andibus [[Peruvia]]e itidem tres Cordillerae (Orientalis, Centralis, Occidentalis) in directione meridionali extensae sunt, sed etiam vallibus fluminum ([[Ucayali]], [[Maranonius|Maranonii]], [[Flumen Matris Dei|Matris Dei]]) et [[canno (angustiae)|cannonibus]] in directione latitudinum dissecatae sunt. [[Cordillera Alba]], pars Cordillerae Occidentalis, hic cacumina altissima habet, quorum maxima [[Mons Vascaran|Huascaran]] (6768 m) necnon [[Artesonraju]] (5999 m) et [[Alpamayo]] (5947 m). 

[[Fasciculus:Aconcagua 13.JPG|thumb|[[Aconcagua]]]]
Meridiem versus pars Andium latissima sita est, [[planities montana Andina]]. Pars eius [[Puna]] in confinio [[Peruvia]]e, [[Bolivia]]e, [[Chilia]]e et [[Argentina]]e sita, inter Cordilleras Occidentalem et Orientalem patet; Punae altitudo ab 3700 ad 4100 m est. [[lacus Titicaca]] et [[lacus Poopo]] exsiccatus hic iacent plurimaque [[locus salsus|loca salsa]] et deserta; desertum [[Atacama (desertum)|Atacamense]] Punae adiacet. [[Cordillera Realis]] Punam ab [[Altiplanum|Altiplano]] separat, [[Planities elevata|planitie elevata]] amplissima, ubi [[Pax (Bolivia)|Pax]] Boliviae caput aedificatum est, urbs capitalis orbis terrarum situ altissima. Cordillera Centralis est Cordillerae Realis continuatio ad meridiem; mons eius altissimus est [[Mons Liberator]] (''El Libertador'', 6720 m). Altissime hic et Cordillera Occidentalis tollitur cum cacuminibus [[Sajama]] (6780 m), [[Llullaillaco]] (6739 m) et [[Mons Sancti Petri (Chilia)|Sancti Petri]] (6145 m). 

[[Fasciculus:Illimani La Paz.jpg|thumb|Mons [[Illimani]]]]
Prope ad 19° latitudinis australis Cordillerae Occidentalis declivia occidentalia ad [[Vallis Media|Vallem Mediam]] (vel "Vallis Longitudinalis") exeunt; ab [[Oceanus Atlanticus|oceani]] hanc vallem [[Cordillera Litoralis]]<ref>[https://books.google.de/books?hl=ru&id=Aa1OAAAAMAAJ&q=cordillerae+litoralis#v=snippet&q=cordillerae%20litoralis&f=false ''Hedwigia'', vol. 29-30 (1890), 186]; [https://books.google.de/books?hl=ru&id=3XNGAQAAMAAJ&q=cordillerae+litoralis#v=snippet&q=cordillerae%20litoralis&f=false ''Verhandlungen der Kaiserlich-Königlichen Zoologisch-Botanischen Gesellschaft in Wien'', vol. XIX (1869), 224].</ref> separat, altitudinis mediocris (usque ad 1500 m).

[[Fasciculus:Volcan Nevado del Ruiz.jpg|thumb|[[Nivata de Ruiz]]]]
===Andes Australes===
In [[Chilia]] et [[Argentina]] duobus iugis tendunt, Cordillera Principali et Cordillera Litorali Chiliae, a Valle Media separatis. Hic [[Cordillera Frontalis]], Cordillerae Principalis pars, cacumina Andium altissima habet, [[Aconcagua]]m, ''[[Ojos del Salado]]'', [[Tupungato]] (6635 m). [[Mons Pissis|Montem Pissis]] (6795 m). [[Praecordillera]]<ref>Cf. binomina ''Thinnfeldia praecordillerae, Pachypteris praecordillerae''.</ref> circa 5000 m altitudinis a parte orientali (Argentinensi) secundum Cordilleram Principalem extensa est. 

Regio montana a circulo parallelo 40° ad [[fretum Magellanicum]] [[Andes Patagonicae]] (vel "Cordillera Patagionica") nominatur. [[Mons Sancti Valentini]] (''San Valentín'', 4058 m) huius iugi altissimus est. In [[Regio Lacuum|regione Lacuum]] Cordillera Litoralis partim in Oceanum demergitur, partim ut insulae plurimae saxosae continuatur, quarum prima insula [[Chiloé]] est. Permultis fretis et [[fiordum|fiordis]] insulae montanae et litora Chiliae australis disiecta sunt. [[Andes Terrae Ignium]], quarum altitudo maxima 2469 m est, ad orientem vertunt; post insulam ''Estados'' [[iugum oceanicum]] [[iugum Antillarum Australium|Antillarum Australium]], cuius cacumina sunt [[Georgia Australis]], [[Insulae Orcades Australes|Orcades Australes]] et [[Insulae Aemodae Australes|Aemodae Australes]], catenam Andinam arcu longiore continuat; rursum in terram haec catena exit, ut montes [[paeninsula Antarctica|paeninsulae Antarcticae]].

{{NexInt}}
*[[Bambuco]]

== Notae ==
<references/>

== Bibliographia ==
* Biggar, John. [[2005]]. ''The Andes: A Guide For Climbers.'' Ed. 3a. ISBN 0-9536087-2-7.
* de Roy, Tui. [[2005]]. ''The Andes: As the Condor Flies.'' ISBN 1-55407-070-8.
* Fjeldså, J., et N. Krabbe. [[1990]]. ''The Birds of the High Andes.'' Hafniae: Zoological Museum, University of Copenhagen. ISBN 87-88757-16-1.
* Fjeldså, J., et M. Kessler. [[1996]]. ''Conserving the biological diversity of Polylepis woodlands of the highlands on Peru and Bolivia, a contribution to sustainable natural resource management in the Andes.'' Hafniae: NORDECO.

== Nexus externi ==
{{Communia|Andes}}
{{fontes geographici}}
* [https://web.archive.org/web/20050922180841/http://www.geo.arizona.edu/geo5xx/geo527/Andes/intro.html Geologia Andium (Universitas Arizonae)]
* [https://web.archive.org/web/20071214073114/http://www.blueplanetbiomes.org/andes_climate_page.htm Clima et vita animalium in Andibus]
* [http://www.discover-peru.org/peru-geography-regions-and-microclimates-andes/ Regiones et Microclimata in Andibus,] apud www.discover-peru.org
* http://www.peaklist.org/WWlists/ultras/southamerica.html Index montium in America Australi cum [[prominentia]] plus quam 1500 metra,] apud www.peaklist.org

[[Fasciculus:Massif Reflected.jpg|thumb|800px|center|<center>Perspectatur [[Lacus Pehoé|Lacum Pehoé]] Andibus in [[Solis ortus|Solis ortu]]</center>]]

[[Categoria:Andes|!]]
[[Categoria:America Meridionalis]]
[[Categoria:Divisiones physiographicae]]
{{1000 paginae}}
{{Myrias|Geographia}}