Sapa Inca
Sapa Inca (-ae, -ae, m.; Quechua sapa inka, ‘imperator solus’) fuit maximum nomen imperatorum Imperii Incarum. Fuit atque titulus ducis Regni Cusci prioris et Status Incae Novae posterioris. Origines huius dignitatis mythicae sunt; titulus videtur circa anno 1100 p.C.n creatus esse. A populo Incano Sapa Inca credebatur esse filius Inti, dei Solis, et saepe appellabatur Inti churi (‘filius solaris’) vel Intip churin (‘filius Solis’); officium erat hereditarium, filio patri succedente.[1][2] Maximus fuit Sapa Inca in societate Incarum, locum summum in hierarchia societatis tenens, et in rebus politicis atque spiritualibus imperii partem praevalentem egit.[3]
Quamquam primus rex Incarum fuisset Mancus Capac,[4] primus qui auctoritatem Sapae Incae publice gessit fuit Inca Roca(en)(d), sextus monarcha Incarum, inter annos 1350 et 1380 regens.[5] Nomina alia Sapae Incae sunt Apu (‘dominus’), Quapac Inca (‘Inca fortis’), et Sapa (‘solus’).[2]
Erant duae dynastiae Saparum Incarum, prima a gente Hurinis ducta, vel Parvi Cusci; secunda a gente Hananis ducta, quae imperium tempore Americae Praecolumbianae a Conquistatoribus Hispanis subiciendae rexit (saeculo 16).[6] Ultimus Sapa Inca fuit Atahualpa, qui anno 1533 a Conquistatoribus Francisci Pizardi necatus est; postea tamen, illo mortuo, multi titulum sibi vindicaverunt.[7]
Officia
[recensere | fontem recensere]
Fuit Sapa Inca dux absolutus imperii, potestatem administrationis civitatis, socialem, oeconomicam, et militarem habens.[3] Constructiones direxit operum magnorum imperii, ut Sacsaiuaman, quod sedes erat imperii, et Machum Pikchum, situs imperatoris.[8] Curandum fuit quoque illi inopes papueresque imperii; tenuit officium cibi tempore calamitatis distribuendi atque festis populo providendi. Nomen igitur alterum tenuit Sapa Inca "amatoris et benefactoris pauperum" (Quechua huacchacoya vel waqcha khuyaq).[3]
Sapa Inca erat quoque symbolus dei Solis, qui in Imperio Incarum Inti appellabatur, et non solum mandavit cultum Solis, sed etiam calendarium adorationis fecit.[8] Gubernatores (Quechua kuraka) et conquistores, qui inspicerent populos subactos et tributa ab eis colligeret, ad provincias imperii misit;[8] haec provinciae imperiales (Quechua suyu) quotannis munera imperatori dederunt.[9]
Initio electus est Sapa Inca per ritualibus asperis, in quis Inti deo Soli creditus est Sapam Incam proximum eligere.[6] Postea Sapae Incae filios dilectissimos suos gubernatores fecerunt ut eos imperatorem proximum nominarent, facientes igitur imperium monarchiam hereditariam;[10] in his rationibus tenuit Sapae Incae uxor prima (Quechua coya) auctoritatem magnam.[9] Ubi mortuus est Sapa Inca, vel si deposuit coronam, successor eius gentem suam (Quechua panaka) fecit, atque novas divitias et spolias cepit, quae ad gentem suam darentur.[11]
Symbolos divinitatis atque maiestatis regiae multos tenuit Sapa Inca, ut sceptrum (Quechua topayauri), thronum aureum (ushno), hastam plumatam (suntur páucar), et coronam imperialem (mascapaicha).[12] Habuit quoque tunicam unicam, nomine t'opaqu, quae repraesentavit regiones omnes Imperii Incarum et quas Sapa Inca solus gerere potuit.[13] Etiam post mortem veneratus est Sapa Inca: mumia facta est corpore, et ossa sua saepe visitabantur ut populus de rebus magni momenti quaereret.[3]
Sapae Incae Americae Praecolumbianae
[recensere | fontem recensere]Dynastia prima
[recensere | fontem recensere]De ducibus dynastiae primae Saparum Incarum parum notum est: putantur a gente Hurinis originem duxisse, et regnum suum non ultra Regnum Cuscum extendit. Principia huius dynastiae obscura sunt et involvuntur mythis fundationis imperii. Dicta est haec dynastia a Manco Capac, cui creditabatur filius Inti dei Solis fuisse a populo Incano, condita esse.[14]
| Nomen | Imago | Gens | Uxor prima (Coya) |
Regnum |
|---|---|---|---|---|
| Mancus Capac (Manqu Qhapaq) |
 |
Creditus filius Inti dei Solis fuisse | Mama Ocllo (Mama Uqllu) |
ca. 1200–1230 |
| Sinchius Roca (Sinchi Ruq'a) |
 |
Filius Manci Capacis | Mama Cora (Mama Qura) |
ca. 1230–1260 |
| Lloceus Iupancius (Lluq'i Yupanki) |
 |
Filius Sinchii Rocae | Mama Cahua (Mama Qawa) |
ca. 1260–1290 |
| Maita Capacus (Mayta Qhapaq) |
 |
Filius Llocei Iupancii | Mama Tacucarai
(Mama Takukaray) |
ca. 1290–1320 |
| Capacus Iupancius (Qhapaq Yupanki) |
.jpg) |
Filius Maitae Capaci | Mama Chimpu Curihillapi
(Mama Chimpu Qurihillpay) |
ca. 1320–1350 |
Dynastia secunda
[recensere | fontem recensere]Inca Roca, filius Capaci Iupancii de gente Hananis et imperator primus qui nomen Sapae Incae gessit, incipit dynastiam secundam circa anno 1350. Post mortem Capaci Iupancii, Quispe Iupancius, filius alter eius et frater consanguineus Incae Rocae, debuit rex fieri; gens tamen Hananis rebellavit et bellum civile gessit, et postea Incam Rocam regem fecit.[2]
| Nomen | Imago | Gens | Uxor prima (Coya) |
Regnum |
|---|---|---|---|---|
| Inca Roca (Inka Ruqa) |
 |
Filius Capaci Iupancii | Mama Micai (Mama Mikay) |
ca. 1350–1380 |
| Iavar Vacacus (Yawar Waqaq) |
 |
Filius Incae Rocae | Mama Chicia (Mama Chikya) |
ca. 1380–1410 |
| Viracocha Inca (Wiraqucha Inka) |
 |
Filius Iavaris Vacaci | Mama Runtu Cuia (Mama Runtu Quya) |
ca. 1410–1438 |
| Pachacutecus (Pachakuti) |
.jpg) |
Filius Viracochae Incae | Mama Anavarci
(Mama Anawarkhi) |
1438–1471 |
| Tupacus Iupancuius (Tupa Inka Yupanki) |
 |
Filius Pachacuteci | Mama Ocllo Coia
(Mama Uqllu Quya) |
1471–1493 |
| Huaina Capacus (Wayna Qhapaq) |
 |
Filius Tupaci Iupancuii | Cusirimai (Kusi Rimay) Rahua Ocllo (Rawa Uqllu) |
1493–1527 |
| Vascar (Waskhar) |
 |
Filius Huainae Capaci | Chuqui Huipa | 1527–1532 |
| Atabalipa |  |
Filius Huainae Capaci | Asarpai
(Asarpay) |
1532–1533 |
Vascare victo post bellum civile Incarum, in quo filii Huainae Capaci Vascar et Atahualpa inter se pugnabant, Atahualpa factus est Sapa Inca; fuit de facto imperator ultimus Imperii Incarum. Die 26 Iulii 1533[10] interfectus est Atahualpa a Conquistatoribus Hispanicis iussu Francisci Pizardi;[9] post eum fuerunt nonnulli duces qui a Hispanicis electi sunt et qui nomen Sapae Incae sibi imposuerunt.
Sapae Incae post deductionem Hispanicam Americarum
[recensere | fontem recensere]| Titulus | Nomen | Imago | Gens | Regnum |
|---|---|---|---|---|
| Inca Incarum | Tupacus Huallpa (Tupa Wallpa) |
Filius Huainae Capaci | 1533 | |
| Mancus Inca Iupancuius (Manqu Inka Yupanki) |
 |
Filius Huainae Capaci | 1533–1536 | |
| Paullu Inca (Pawllu Inka) |
 |
Filius Huainae Capaci | 1536–1549 | |
| Inca Vilcabambae | Sairi Tupacus (Sayri Tupa) |
 |
Filius Manci Incae Iupancuii | 1544–1560 |
| Titu Cusi (T'itu Kusi) |
 |
Filius Manci Incae Iupancuii | 1563–1571 | |
| Tupacus Amaru[note 1] (Tupa Amaru) |
 |
Filius Manci Incae Iupancuii | 1571–1572 |
Nota bene
[recensere | fontem recensere]- ↑ Hic imperator non confudendus est cum Tupaco II Amaru, qui dux erat rebellionis contra Hispanicos saeculo 18.
Nexus interni
[recensere | fontem recensere]Notae
[recensere | fontem recensere]- ↑ Byford-Jones, Wilfred. Four Faces of Peru. Roy Publishers, 1967, p. 17, p. 50.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 Poma, Felipe Guaman. El primer nueva corónica y buen gobierno. 1615.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Cartwright, Mark. "Inca Government." World History Encyclopedia, 21 Octobris 2015. Accessum 6 Maii 2025.
- ↑ McEwan, Gordon Francis. The Incas: New Perspectives. Bloomsbury, 2006, p. 57.
- ↑ Hyams, Edward & Ordish, George. The Last of the Incas: the Rise and Fall of an American Empire. Dorset, 1990, p. 46.
- ↑ 6.0 6.1 Sarmiento de Gamboa, Pedro & de Ocampo, Baltasar. History of the Incas. Hakluyt Society, 1907, p. 72.
- ↑ Von Hagen, Victor. "The Incas." Latin American Studies, 28 Februarii 1996. Accessum 6 Maii 2025.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 Temoche, Patricia. Breve Historia de los Incas. Nowtilus, 2010, p. 227.
- ↑ 9.0 9.1 9.2 Henderson, Peter. The Course of Andean History. Alba Querci: University of New Mexico Press, 2013.
- ↑ 10.0 10.1 Rostworowski, Maria. History of the Inca Realm. Cantabrigiae: Cambridge University Press, 1998, p. 53.
- ↑ Rodríguez, Celso. Entre el aroma de las encinas. Universidad Inca de Colombia, 1985, p. 95.
- ↑ Molestina, María. Transferencias ideόlogicas en la sierra norte (Ecuador). 1998.
- ↑ Scher, Sarahh. "All-T'opaqu Tunic." Smarthistory, 9 Augusti 2015. Accessum 6 Maii 2025.
- ↑ Sutherland, Angus. "Who Was The Sapa Inca?" Ancient Pages, 29 Iulii 2024. Accessum 6 Maii 2025.
Nexus externi
[recensere | fontem recensere]- El primer nueva corónica y buen gobierno, liber a Philippo Guamán nobili Quechuano de historia Imperii Incarum
- Historia Incarum, commentarius regium Cusci Saparumque Incarum a Manco Capac usque ad Atahualpam, a Petro Sarmiento de Gamboa scriptus