Caminus

Caminus est structura foci et canalis fumarii, qua fumus e conclavi educitur et calor in aedibus distribuitur. Pars inferior est focus (area in qua ignis alitur), pars media est cavum camini seu concha supra focum, pars superior est canalis fumarius per parietem aut tectum emissus.

Etymologia

camīnus < Graece κάμινος ‘fornax, clibanus’; in Latinitate classica saepe de fornace vel clibano (ad lateres coquendos, metalla excoquenda) dicitur; Latinitate posteriori et mediaevali vox ad focum domesticum cum fumario translata est.

Ex eadem radice oriuntur voces Romanicae: Francogallice cheminée, Italice camino, Hispanice chimenea; Anglice chimney (per Francogallicum).

Terminologia et species

Caminus muralis – focus in pariete insertus cum cappa (cappa camini) et canali fumario.

Focus centralis – focus in medio aulae; fumus per apertionem tecti (louvre) exit.

Caminus coquinarius – focus ad coquinam instrumentis suspensis (cremarii, verua, catenae) aptatus.

Caminus hypocausti – pars systematis calefactionis Romanae: fornacula (praefurnium) calorem per suspensuras et canales sub pavimento tradit.

Distinguendum: fornax/clibanus (opus industriale/coctura laterum) ≠ caminus domesticus (calefactio/cultura domestica).

Forma et partes

Focus / area ignis (solum latericium aut lapideum).

Labra sive parietes laterales camini; paries posterior.

Epistylium (limes superior fornicis); mantellum (supercilium camini, mensa frontalis).

Cappa (conus seu tegmen ad fumum colligendum).

Canalis fumarius (fumarium, canna fumaria) per parietem vel tectum; in summitate saepe capitellum seu tegmen contra pluvias atque ventos.

Accessoria: craticula prunarum, forceps, follis, asser scintillarum (defensor a scintillis), cinerarium.

Usus

Calefactio conclavium, praesertim aularum et cubiculi.

Coquinaria et decoctio ciborum.

Lux domestica ante late diffusionem lampadum.

Ritus domestici (exempli gratia apud Romanos lararium iuxta focum).

Historia brevis

Antiquitas. Graeci et Romani magis focos et foculos (brasaria) adhibebant; vera fumaria structa in domibus antiquis rara sunt, quamquam systemata hypocausti late nota erant. Fumus e culina per compluvium vel foramina effluebat.

Aetas media. A saeculis XII–XIV camini murales cum canalibus fumariis in Europa latius propagantur; aulae cum foco centrali paulatim reponuntur a caminis parietinis; in monasteriis conclavia calefactoria instituuntur.

Aetas recentior. Formae camini diversificatae (Renascentia, Barocum, Neoclassicum); saeculo XIX adhibentur etiam camini metallici, fumaria latericia alta, postea pegnia, fornacula gasaria vel electrica.

Securitas et salubritas

Pericula: incendia e scintillis, fuligo et creosotum in canali, noxiae emanationes si fumarium impeditur.

Praesidia: saepimenta ferrea (retia scintillarum), purgatio periodica fumarii (purgator fumarii), parietes ignifugi circa focum et solum lapideum ante caminum (hearth-stone).

In litteris et iure

In fontibus mediaevalibus occurrit tributum focale (focagium) seu vectigal pro foci numero.

In Latinitate Christiana saepe focus cum vita domestica et hospitalitate iungitur; camīnus in sensu fornacis etiam in scriptis technicis et alchemicis adhibetur.

Iconographia

Caminus muralis Gothicus cum cappa conica in castello medi aevali (ex. Anglia sive Gallia).

Aula mediaevalis cum foco centrali et apertura fumaria in tecto.

Praefurnium hypocausti in thermis Romanis (ostendens relationem inter fornacem et canales caloris).

Caminus in figuris apud auctores classicos

Horatius, Epistulae 1, 11, 19:

per brumam Tiberis, Sextili mense caminus — metonymice/antithetice ponitur: hieme Tiberis (natandi/frigeris), Augusto caminus (ardoris).

Plinius Minor, Epistulae 2, 17, 20:

In hac heliocaminus quidem alia xystum, alia mare, utraque solem… — compositum Graecolatinum (ἡλιοκάμινος) ad diaetam describendam; imago caloris solis ad caminum translata (metaphora technica).

Caminus apud auctores biblicos et christianos (matrix et derivationes)

Vulgata, Daniel 3 (v. 23, alii):

ceciderunt in medio camino ignis ardentis… — locus classicus: matrix imaginis camini in traditione christiana (exemplum probationis/fidei).

Vulgata, Malachias 4, 1:

ecce enim dies veniet succensa quasi caminus… — dies iudicii igneus (comparatio eschatologica).

Sulpicius Severus, Chronica II (de tribus pueris):

alludit ad camini historiam Danielis ad constantiam martyrum; usus vocabuli in narratione exemplari.

Beda Venerabilis, Historia ecclesiastica IV, 9:

…totum hoc caminus diutinae tribulationis excoqueret. — metaphora purgationis (tribulatio velut caminus coquens vitia).

Notae de figuris

Metonymia/antithesis urbana: Hor. Ep. 1,11,19 (Tiberis ↔ caminus).

Metaphora technica (solis calor ut caminus): Plin. Ep. 2,17,20.

Comparatio eschatologica: Mal. 4,1 (quasi caminus).

Exemplar probationis: Dan. 3 (camini ignis ardentis).

Metaphora purgatoria ascetica: Beda, HE IV,9.

Vide etiam

Focus – Foculus – Fornax – Hypocaustum – Lararium – Culina – Fumus – Architectura domestica

Notae selectae

Vitruvius, De Architectura.

E.-E. Viollet-le-Duc, Dictionnaire raisonné… (art. Cheminée).

De terminologia: Ernout–Meillet, Dictionnaire étymologique de la langue latine (s.v. camīnus).

Nexus externi

Vicimedia Communia plura habent quae ad Caminus spectant (1, 2).

– imagines variae camini et fumariorum.