Malum

Latinitas bona
E Vicipaedia

Vide etiam paginam discretivam: Malum (discretiva)

Mala varietatis 'Fuji'.

Mālum est pomum edule arboris Mali pumilae, plantae florentis quae ad familiam Rosacearum pertinet, ex media Asia orta, ad altitudinem a 3 ad 12 metra in climate temperato crescens, vere florens, autumno poma matura pariens. Ex omnibus Rosacearum fructibus, mala latissime coluntur et facilius transportantur. Saepius cruda comeduntur; etiam coquuntur atque condimentis confecturisque apponuntur. Sucus praedulcis e malis expressus crudus bibitur et in pomacium sive "vinum malorum" fermentatur.

Malus sieversii, ferus mali progenitor, iam in Asia media invenitur. Mala aliquot milia annorum in Asia et Europa coluntur, et ad Americam Septentrionalem a colonis importabatur. Malis in multis culturis, inter quas traditioes Nordica, Graeca, et Christiana Europaea, est significatio religiosa et mythologica.

Nomen[recensere | fontem recensere]

Pomum speciei Mali sieversii in manu humana.

Nomen Latinum huius fructus a Graeco mutuatum est, et quidem a dialecto Dorica, ubi μᾶλον mâlon reperimus. Id verbum Ionice et communiter μῆλον mêlon sonat, quae forma in sermonem vulgarem Latinum postea recepta est: Latine postea melum, Dacoromanice mar, Italiane melo 'malus' et mela 'mala'. In alias linguas Romanicas varia nomina recepta sunt, Francogallice pomme a verbo Latino pomum, Hispanice manzana et Lusitanice maçã a nomine varietatis Latino "matiana", de quo vide infra.

Linguae Indoeuropaeae quae in Europa media et septentrionali adhibentur aliud huius fructus nomen habent, exempli gratia Hibernice ubull, Cambrice afal, unde nomen insulae mythicae Avalon; Gothice apel, Anglice apple, Theodisce apfel; Lituanice obuolas; Slavonice jablŭko, Serbice jabuka. Nomen Abellae, urbis Campanae, eandem originem indicare censetur, quod urbs olim malis celebrata est.[1] Nec malum neque abella e lingua Protoindoeuropaea oriri censetur.

Archaeologia et historia[recensere | fontem recensere]

Fructus cultivarietatis 'Honeycrisp'.
Flores.
Flores, fructus, et folia Mali domesticae, arboris mali.

Mala silvestria a populis Neolithicis Europam et Asiam habitantibus lecta et siccata esse satis constat. Mala enim dimidiata sive in frusta dissecta reperta sunt ab archaeologis in Helvetia, Polonia, Hungaria et alibi; talia mala in duas partes secta et lino coniuncta in sepulcro reperta sunt prope Ur, urbem Mesopotamiae, millennio III a.C.n. exeunte deposita. Arbores etiam hodie in silvis crescunt quae seriei specierum attribui possunt a M. sylvestri Europae usque ad M. mandschuricam Siberiae. Sunt qui pomis silvestribus, parvis, suco acido sed et dulci, utantur ad confecturam et pomacium faciendas.

Cum origo varietatum domesticatarum multos annos incerta esset (quippe quae minime per semina, semper surculis insertis propagentur), quidam in Anatolia orientali, alii in Asia Media sedem variationis quaerebant. Nuper repertum est originem esse speciem "Malus sieversii" cuius arbores, pomis valde magnis nitidisque oneratae, in Casachia et Serica occidentali gignuntur. Methodus inserendi primum a Theophrasto anno fere 310 a.C.n. explicata est,[2] sed iam antea cantor Odysseae "malos fructu nitido" una cum piros, ficos et olivas in horto crescentes descripserat.[3] Multae varietates Romanis cognitae erant, inter quas matianum, orbiculatum, musteum.[4]

De malis in mythologia et religione[recensere | fontem recensere]

Ex memoria Graeca[recensere | fontem recensere]

Ex memoria Iudaea et Christiana[recensere | fontem recensere]

  • Arborem illam a Deo creatore interdictam, quae in medio paradiso posita esset, malum fuisse putant homines. Quod quidem Eva et Adam protoparentes pomum illius arboris instigatore Satana consumpsissent (qui futuros esse sicut deos affirmavisset scientes bonum et malum, quocumque die ex illa comedissent), peccatum fuisse primordialem asserunt et Iudaei et Christiani.

E fabulis gentium Europearum[recensere | fontem recensere]

  • Blancanivem filiam regis quandam trans septem montes apud septem nanos habitantem malum a noverca venefica oblatum cum gustaret quasi mortuam esse narrant, donec sarcophagus eius vitreus a filio regis amore commoto avectus tam vehementer concuteretur, ut frustulo mali e faucibus suis eiecto puella experrecta in matrimonium duci posset.

Adagia[recensere | fontem recensere]

  • Ab ovo usque ad mala. (Horatii, Sermonum I, 3, vi–vii)
  • Hesperidum mala donare.
  • Mala aurea in lectis argenteis, qui loquitur verbum in tempore suo. (Biblia Vulgata Latina, Liber Proverbiorum, 25:11)
  • Mali mala malo mala contulit omnia mundo. (lusus verborum)
  • Malo malo malo | Totum percurrere pontum | Quam mandere | Mala malis mala malis. (lusus verborum)
  • Malum Herculis.
  • Malum unum cottidie consumptum medicum repulsat.

Cultivarietates[recensere | fontem recensere]

Si plus cognoscere vis, vide etiam Mala ad pomacium conficiendum idonea.
Varietates crebrissime venundatae in Unione Europaea, desideratissimae in Civitatibus Foederatis[5]
Varietas Parentes Origo Sapor % in Europa Ordo in CFA[6]
Braeburn incertum 1953 Nova Zelandia valde aromatica 3% +
Cripps Pink vel Pink Lady Lady Williams × Golden Delicious 1973 Australia 2% +
Elstar Golden Delicious × Ingrid Marie 1972 Nederlandia aromatica, sucosa, acidula 3%
Fuji Ralls Janet × Red Delicious 1939 Iaponia dulcissima 3% 3
Gala Kidd's Orange Red × Golden Delicious 1960 Nova Zelandia dulcis 11% 1
Gloster Glockenapfel × Richared Delicious 1951 Germania dulcis, subacida 2%
Golden Delicious incertum 1890 CFA dulcis 21% 6
Granny Smith incertum 1868 Australia acidior 3% 4
Honeycrisp Keepsake × MN1627 1974 CFA dulcis, acida 5
Idared Jonathan × Wagener 1942 CFA acida 9% +
Jonagold et Jonagored Golden Delicious × Jonathan 1968 CFA dulcis, acida, aromatica 9% +
Jonathan incertum 1826 CFA dulcamara 1% +
Ligol Golden Delicious × Linda 1974? Polonia 3%
McIntosh incertum 1811 Canada acida +
Red Delicious incertum 1870 CFA sucosa, dulcis, mitis 5% 2
Šampion Golden Delicious × Cox's Orange Pippin 1960 Cechia 4%
Pinacotheca cultivarietatum desideratissimarum

Notae[recensere | fontem recensere]

  1. Vergilius (Aen. 7.740) Abellam "maliferam" laudat.
  2. Theophrastus, Historia plantarum 2.5.3, 3.11.5, 4.13.2, etc.
  3. Odyssea 7.115–116.
  4. Plinius, Naturalis historia 15.49–52 etc.
  5. Fontes enumerationis: "Apple dashboard" (Commissio Europaea); Produce Retailer; "U.S. Apple Crop Facts" apud PickYourOwn; "A Handy Guide to the Most Popular Apple Varieties and Their Uses" apud The Daily Meal; "Top Ten Most Popular American Apples"
  6. "+" = "inter 7 et 12 ordinanda"

Bibliographia[recensere | fontem recensere]

Proventus malorum per orbem terrarum.
Valores nutritivi malorum cum cute
Valor nutritivus per 100 g
Vis nutritivus 218 kJ
Carbohydrata 13.81 g
Sacchara 10.39
Fibrum 2.4 g
Pingue 0.17 g
Proteinum 0.26 g
Aqua 85.56 g
Vitaminum A equiv. 3 μg (0%)
- beta-carotenum 27 μg (0%)
- luteinum 29 μg
Thiaminum 0.017 mg (1%)
Riboflavinum 0.026 mg (2%)
Niacinum 0.091 mg (1%)
Acidum pantothenicum 0.061 mg (1%)
Vitaminum B6 0.041 mg (3%)
Folatum 3 μg (1%)
Vitaminum C 4.6 mg (8%)
Vitaminum E 0.18 mg (1%)
Vitaminum K 2.2 μg (2%)
Calcium 6 mg (1%)
Ferrum 0.12 mg (1%)
Magnesium 5 mg (1%)
Manganum 0.035 mg (2%)
Phosphorus 11 mg (2%)
Kalium 107 mg (2%)
Natrium 1 mg (0%)
Zincum 0.04 mg (0%)
Fluorida 3.3 µg
Link to USDA Database entry.
Valores per centum secundum normas CFA
Fons: USDA Nutrient Database
Fontes antiquiores
Lexicographica
Bibliographica
De origine et genetica
De historia
De cultu
  • E. A. Bunyard, A handbook of hardy fruits more commonly grown in Great Britain. Vol. 1: Apples and pears. Londinii, 1920 Textus apud archive.org
  • F. Jahn, E. Lucas, J. G. C. Oberdieck, Illustrirtes Handbuch der Obstkunde. Vol. 4: Äpfel. Ravensburg: Dorn, 1865 (Textus apud Google Books)
  • T. A. Knight, A Treatise on the Culture of the Apple & Pear: and on the manufacture of cider & perry. Ludlow: H. Procter, 1801 Textus apud archive.org
  • George Lindley; Michael Floy, ed., A guide to the orchard and fruit garden: or, An account of the most valuable fruits cultivated in Great Britain (Novi Eboraci: Collins & Hannay, 1833) pp. 75-90 Textus apud google books
De cultivarietatibus
De re diaetetica

Nexus interni

Nexus externi[recensere | fontem recensere]

Vicimedia Communia plura habent quae ad mala spectant.